امروزه چاقي دوران كودكي و نوجواني به صورت يك مشكل سلامت همگاني درآمده است و ديگر محدود به كشورهاي توسعه يافته و صنعتي نبوده و در كشورهاي در حال توسعه و حتي در كشورهاي کم‌درآمد به سرعت رو به افزايش است.
به گزارش خبرنگار دکترآنلاین، امروز معضل چاقی کودکان موضوعی است که نمی‌توان و نباید آن را نادیده گرفت. چراکه چاقی و اضافه وزن خود باعث بروز بیماری‌های زیاد دیگری می‌شود. از همین رو با پروفسور رویا کلیشادی، رییس پژوهشکده پیشگیری اولیه از بیماری‌های غیرواگیر و رییس مرکز تحقیقات رشد و نمو کودکان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفتگویی انجام دادیم.
متاسفانه كودك چاق، در فرهنگ بسياري كشورها از جمله جامعه ما كودكي سالم، دوست داشتني و زيبا تلقي مي‌شود و معمولا مادران باردار با ديدن عكس كودكان چاق آرزو مي‌كنند چنين فرزندي داشته باشند! اما این در حالی است که برخلاف باور نادرست بسياري از خانواده‌ها، چاقي كودكان و نوجوانان نه تنها نشانه سلامتي نيست، بلكه عوارض كوتاه مدت و درازمدت در بردارد.
در واقع تا سال‌ها پيش سوء‌تغذيه به عنوان شايع‌ترين اختلال تغذيه‌اي كودكان و نوجوانان مطرح مي‌شد، در حالي كه در سال‌هاي اخير، تغييرات سريع اقتصادي اجتماعي و در نتيجه تغيير شيوه زندگي باعث شده تا جوامع گوناگون با طیف جديدي از اختلالات تغذيه‌اي، يعني اضافه وزن و چاقي، در همه سنين به ويژه در كودكان و نوجوانان مواجه شوند.
به طور کلی می‌توان گفت، امروزه چاقي دوران كودكي و نوجواني به صورت يك مشكل سلامت همگاني درآمده است و ديگر محدود به كشورهاي توسعه يافته و صنعتي نبوده و در كشورهاي در حال توسعه و حتي در كشورهاي کم‌درآمد به سرعت رو به افزايش است.
به نظر شما دلیل این موضوع چیست؟
به نظر مي‌رسد اين معضل از يك سو ناشي از تغيير الگوي غذايي و مصرف غذاهاي پر انرژي با ظاهر جذاب ولي با ارزش كم‌غذايي، مصرف ميان وعده‌هاي غذايي چرب يا شيرين، مصرف ناكافي مواد غذايي داراي فيبر و از سوي ديگر، كاهش فعاليت جسمي روزانه و تنش‌هاي عصبي ناشي از زندگي ماشيني حاكم در بيشتر جوامع باشد.
چاقی و اضافه وزن چه عوارضی را برای کودکان به دنبال خواهد داشت؟
حقيقت اين است كه خطرات زيادي سلامت كودكان چاق را تهديد مي‌كند. چاقي و بيماري‌هاي ناشي از آن طول عمر را كاهش مي‌دهد و چاقي در سنين كودكي و نوجواني با چاقي سنين ميانسالي با كاهش چشمگير طول عمر همراه است.
چاقي يك عامل خطرزاي مهم در بروز بيماري‌هاي مزمن بوده و در بروز بیماری‌هایی مانند ديابت (مرض قند)، بيماري‌هاي قلبي عروقي از جمله پرفشاری خون، بیماری‌های بدخیم، کبد چرب، اختلالات گوارشی، بلوغ زودرس، اختلالات روحی از قبیل احساس تنهايي، افسردگي، اضطراب، كاهش سطح اعتماد به نفس و اختلالات متعدد عضلانی اسکلتی مانند صافي كف پا، افزايش خطر شكستگي و بروز مشكلات استخوان ران، عوارض متعدد تنفسي و اختلالات متعدد دیگر نقش دارد.
در ضمن بد نیست بدانید عوارض اضافه وزن بر سلامتی از سنين پايين شروع شده و تا بزرگسالي ادامه مي‌يابد. از آنجا كه این عوارض در طي زمان بروز مي‌كند، بنابراين درمان آن در مراحلي كه بيماري شكل گرفته است به تلاش زيادي نياز دارد، در نتيجه پيشگيري و كنترل اضافه وزن از سنين پايين از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده و بديهي است كه پيشگيري از اضافه وزن بسيار آسان‌تر، ارزان‌تر و موثرتر از درمان آن است. حتی با وجود زمینه ژنتیکی و استعداد چاقی، می‌توان از بروز اضافه وزن پیشگیری کرد یا آن را کنترل کرد.
به طور کلی چاقي مشكلات كوتاه مدت و درازمدت زيادي براي كودكان و نوجوانان به همراه خواهد داشت. از طرفي بايد در نظر داشت كه چاقي در سنين كودكي با چاقي در بزرگسالي نيز همراه است به طوري كه 90 - 40 درصد كودكان چاق در بزرگسالي نيز از چاقي رنج خواهند برد.
چند درصد از کودکان دچار اضافه وزن هستند؟
فراوانی اضافه وزن و چاقی در مناطق مختلف ایران تفاوت‌های زیادی دارد. مطالعات کشوری نشان داده‌اند که به طور میانگین حدود 14 درصد کودکان و نوجوانان دچار اضافه وزن و چاقی هستند، در برخی مناطق این فراوانی تا حدود 30 درصد گزارش شده است. با در نظر گرفتن اینکه آمار کشوری نشان داده است به طور میانگین 8/42 درصد جمعیت بزرگسال ایرانی دچار اضافه وزن و چاقی هستند
(6/28 درصد اضافه وزن، 8/10 درصد چاقی و 4/3 درصد چاقی مفرط)، از این رو بدیهی است باید اقداماتی بنیادی برای پیشگیری و کنترل اضافه وزن از اوان کودکی انجام شود.
چه عواملی در بروز چاقي دوران كودكي و نوجواني موثر است؟
عوامل بسيار زيادي در بروز اضافه وزن كودكان و نوجوانان نقش دارند و نمي‌توان علت واحدي براي اين امر پيچيده عنوان كرد اما به طور کلی دلایل اصلی این امر عبارتند از:
1- عوامل ژنتيكي
2- عوامل مربوط به دوران جنيني
3- نوع تغذیه و روند رشد دوران شيرخواري و كودكي
4- عوامل مربوط به خانواده
5- رژيم غذايي نامتعادل
6- فعاليت جسمي ناكافي
7- علل روحي و تنش‌های عصبي
8- عوامل محیطی از جمله نقش تلويزيون
9- طول مدت خواب
10- عوامل هورموني
11- عدم تعادل انرژی دریافتی و مصرفی
12- سایر موارد
بی‌تحرکی تا چه حد می‌تواند منجر به چاقی کودکان شود؟
متاسفانه امروزه گرايش يافتن به سرگرمي‌هاي بي‌تحرك، ساعت‌هاي طولاني تماشاي تلويزيون و فيلم‌هاي ويدئويي و همچنين بازي‌هاي رايانه‌اي، شيوۀ زندگي امروزي را كم‌تحرك ساخته است. از سوي ديگر زندگي در خانه‌هاي كوچك و آپارتماني مجال دويدن و بازي كردن را از كودكان گرفته است که به نوبه خود باعث گرايش بيشتر كودكان و نوجوانان به سرگرمي‌هاي كم‌تحرك مي‌شود.
در افرادي كه بيش از 2 ساعت از شبانه‌روز را صرف سرگرمی‌های نشسته از قبیل تماشاي تلويزيون مي‌كنند، خطر چاقي در حدود 23 درصد افزايش پيدا مي‌كند و به ازاي هر يك ساعت بيشتر تماشاي تلويزيون شيوع چاقي به ميزان 2 درصد افزايش مي‌يابد.
در ضمن مصرف میان وعده‌های غذایی پرکالری در حین تماشای تلویزیون و همچنین گرایش به مواد غذایی پرکالری (با محتوای زیاد قند، چربی یا نمک تبلیغ شده در پیام‌های بازرگانی) از دیگر موارد تاثیر تلویزیون بر بروز اضافه وزن هستند.
در خصوص تاثیر غذاهاي فوری یا به اصطلاح همان فست‌فودی که کودکان و نوجوانان گرایش زیادی به آن دارند، بگویید؟
خوردن غذاهاي فست‌فودی در خارج از منزل، در دسترس بودن انواع ميان وعده‌هاي غذايي متنوع و پركالري و همچنين ميل شديد به مصرف نوشیدنی‌های شیرین بویژه نوشابه‌هاي گازدار و آبميوه‌هاي مصنوعي و پركالري در واقع دليل ديگري براي چاقي در دنياي امروز است. حتي دريافت مقادير جزئي انرژي بيش از ميزان مورد نياز بدن، در درازمدت منجر به اضافه وزن مي‌شود به عنوان مثال اگر فردي روزانه يك عدد نان سوخاري بيش از نياز بدنش مصرف كند، پس از گذشت 20 سال حدود 15 كيلو گرم چاق مي‌شود، حال در نظر بگيريد زياده‌روي در مصرف مواد با كالري بيشتر از قبيل انواع مواد غذايي چرب و يا شيرين تا چه حد منجر به اضافه وزن خواهد شد. بنابراين افزايش در ميزان انرژي دريافتي و يا كاهش در ميزان انرژي مصرفي فرد هر قدر هم ناچيز باشد، در دراز مدت باعث بروز اضافه وزن خواهد شد.
یافته‌های پژوهش‌های گوناگون نشان داده است كه مصرف غذاهاي فوری و یا همان فست‌فودی حالت اعتياد‌آور دارد و هر چه ميزان مصرف آن در طول هفته افزايش يابد، ميزان تمايل فرد به مصرف آن بيشتر مي‌شود. روش تهيه و مواد موجود در غذاهای آماده به گونه‌ای است که مردم را به زياده‌روی در خوردن ترغيب می‌کند و خطر چاقی را افزايش می‌دهد. غذاهاي فوری علاوه بر آن كه حاوي مقادير زيادي كالري هستند، با ضعيف کردن مركز كنترل اشتها احتمال بروز چاقي را افزايش مي‌دهند. بیشتر غذاهای فوری سرشار از کالری هستند و با خوردن تنها مقدار کمی از آن، ميزان کالری مصرف شده توسط بدن به شدت بالا می‌رود. همچنین پژوهش‌های گوناگون نشان داده است که میزان مصرف غذاهای سالم مانند میوه و سبزی در کودکان و نوجوانانی که از غذاهای آماده استفاده می‌کنند کمتر از سایرین است که اين مورد هم احتمال بروز اضافه وزن و چاقي را افزايش مي‌دهد.
از سوي ديگر معمولا مواد غذایی مضر و پر کالری از قبیل نوشابه‌های گازدار و سیب زمینی سرخ شده هم به همراه غذاهای آماده مصرف می‌شوند که عوارض این قبیل غذاها را دو چندان می‌کند. غذاهاي فوری (فست فود) سرشار از سدیم هستند و مصرف آنها باعث می‌شود فرد به طور ناخواسته و بدون آنکه متوجه باشد، مقادیر زیادی نمک دریافت کند که این امر به نوبه خود در همه سنین عوارض درازمدت زیادی دربر دارد.
برای پیشگیری و رفع اضافه وزن در کودکان و نوجوانان چه راهکارهایی وجود دارد؟
ببینید، كودكان و نوجوانان نمي‌توانند به تنهايي عادت غذايي و فعاليت بدني خود را تغيير دهند بلكه احتياج به كمك و حمايت از طرف والدين و اطرافيان خود دارند، بنابراين حمايت و همكاري خانواده در درمان چاقي كودكان و نوجوانان ضروري است و اين يكي از اساسي‌ترين زمينه‌هاي موفقيت در پيشگيري و درمان چاقي است.
تنها راه درمان موثر، بدون عارضه و دائمي اضافه وزن و چاقي، اصلاح شیوه زندگی به ویژه کنار گذاشتن عادت‌هاي غذايي غلط و پيروي از يك رژيم غذايي صحيح است. در اين راستا افزايش فعاليت بدني، سرعت كاهش وزن را بيشتر مي‌كند. حتي در موارد نادري هم كه نياز به مصرف دارو باشد، باز هم اساس درمان، اصلاح شيوۀ زندگي است و اما راهکارهای کاربردی برای پیشگیری از اضافه وزن در کودکان و نوجوانان را می‌توان بدین ترتیب اشاره کرد:
1- برقراری شیوه زندگی سالم برای دختران به عنوان مادرهای آینده و مراقبت‌های منظم بارداری برای کاهش احتمال تولد نوزاد با وزن کم
2- پایش مداوم و مراقبت ویژه رشد در شیرخواران و خردسالانی كه والدين داراي اضافه وزن دارند تا در صورت بروز هر گونه اضافه وزن هر چه زودتر در جهت رفع آن اقدام شود.
3- تشويق و حمایت شيردهي مادران
4- فرهنگ‌سازی در سطح جامعه تا چاقی حتی در سنین شیرخواری و خردسالی به عنوان نشانه سلامتی در نظر گرفته نشود.
5- عادت ندادن كودك به غذاهاي چرب، شيرين و شور
6- آشنا کردن والدين و مربيان با اصول تغذيه سالم و فعاليت بدني مناسب براي كودكان و نوجوانان
7- كاهش طول مدت تماشاي تلويزيون سرگرمي‌هاي رايانه‌اي به حداكثر 2 ساعت در شبانه‌روز
8- تشويق كودك به انجام فعاليت فيزيكي از جمله جست وخیز، پياده‌روي، دوچرخه‌سواري و . . .
9- وادار نکردن کودک به غذا خوردن
10- عدم استفاده از انواع خوراکی برای تشویق کودکان
11- پيروي خانواده از شيوه سالم زندگي و فراهم آوردن شرایط مناسب برای برقراری عادت‌هاي صحيح تغذيه و فعاليت بدني در فرزندان
12- آشنا کردن ذائقه کودک با مصرف روزانه و مداوم انواع سبزی‌ها
و راهکارهای کاربردی برای درمان اضافه وزن در کودکان و نوجوانان عبارتند از:
1- ايجاد جنب و جوش براي كودكان و نوجوانان دارای اضافه وزن، که در بیشتر موارد علاقه‌اي به تحرك ندارند.
2- عكس‌العمل مناسب در مورد رفتار غذايي نادرست فرزندان. یعنی
كودكان بايد بياموزند كه اين عكس‌العمل چگونه و چطور اتفاق مي‌افتد و نبايد آنها را سرزنش كرد بلكه بايد ايشان را با عادات صحيح غذايي آشنا کرد و ايشان را در اين راستا تشويق و حمايت کرد.
3- عدم استفاده از خوراکی برای تشویق خردسالان و کودکان
4- فراهم بودن مواد غذایی سالم و آماده استفاده (مانند میوه یا سبزی شسته شده) در یخچال تا هر زمان فرد احساس گرسنگی کرد بتواند از آنها استفاده کند و به مواد غذایی چرب و شیرین رو نیاورد.
5- فراهم کردن مواد غذایی سالم به جای انواع مضر (به عنوان مثال تهیه ساندویچ سالم در منزل به جای انواع رستورانی، استفاده از ماست و افزودنی‌های سالم مانند میوه یا سبزی خرد شده به جای بستنی و ...)، منع کردن کودک و نوجوان از مصرف مواد غذایی تاثیر منفی بر روحیه و عملکرد وی خواهد داشت، به جای آن باید از جایگزین‌های سالم و خوشمزه استفاده کرد.
6- دخالت ندادن احساسات در رفتارهای غذايي: كودكان و نوجوانان بايد بياموزند كه مسائل را درك کرده و نيازهاي خود را بيان كنند و در زمان احساس ناراحتي و اضطراب به غذا خوردن رو نياورند، بلکه به جای آن چند نفس عمیق کشیده و آب بنوشند.
7- تنظيم نحوه غذا خوردن هنگام گرسنگي و نشان دادن عكس‌العمل به احساس سيری، برخي كودكان و نوجوانان، حتي اگر سير شده باشند به غذا خوردن ادامه مي‌دهند.
8- آرام غذا خوردن
9- غذا خوردن در يك زمان و يك مكان
10- تقويت اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان دارای اضافه وزن در اینکه می‌توانند وزن اضافی خود را از دست بدهند.
11- تشويق مداوم كودك و نوجوان براي موفقيت‌هاي هرچند كوچك در كاهش وزن و حتي عدم افزايش وزن
12- تشويق به تداوم پيروي از شيوه زندگي سالم براي پيشگيري از بازگشت اضافه وزن (در صورت موفقيت دركاهش وزن )
اگر توصیه‌های دیگری در رابطه با خانواده‌ها برای کنترل اضافه وزن دارید، اشاره کنید؟
- والدین بهترین الگوی رفتاری برای فرزندان هستند، در نظر داشته باشید برقراری شیوه زندگی سالم (تغذیه مناسب، فعالیت جسمی و آرامش روحی) مهم‌ترین و موثرترین راه برای مقابله با اضافه وزن است.
- باور داشته باشید که حتی با وجود زمینه ارثی چاقی، می‌توان از اضافه وزن پیشگیری کرد یا آن را درمان کرد.
- هر سه وعده اصلی غذایی را مصرف کنید و اصل تنوع و تعادل در مصرف مواد غذایی را در نظر بگیرید.
- عدم مصرف صبحانه یک عامل مهم در بروز اضافه وزن است، حتما هر روز صبحانه بخورید.
- رژیم‌های غذایی خیلی محدود هر چند ممکن است در کوتاه مدت تا حدی باعث کاهش وزن شوند، اما در درازمدت با کاهش سوخت و ساز، بدن را نسبت به کاهش وزن مقاوم می‌کنند، به علاوه تاثیر منفی بر روند رشد دارند. از رژیم غذایی سالم و متعادل پیروی کنید تا از فواید پایدار آن بهره‌مند شوید.
- در فاصله بین وعده‌های غذایی، هر چه می‌توانید آب بنوشید.
- قبل از خوردن هر ماده غذایی، به این موضوع فکر کنید که آیا لذت کوتاه مدت ناشی از خوردن آن ارزش به خطر انداختن سلامتی شما را دارد یا نه. مطمئن باشید که با این روش در بسیاری موارد از خوردن مواد غذایی مضر برای سلامتی صرف‌نظر خواهید کرد.
- همیشه سالاد را در شروع غذا مصرف کنید نه در پایان آن. ضمنا
سالاد را با افزودنی‌هایی مانند سرکه، آبلیمو، آبغوره، سبزی‌های معطر،...و یا سس کم چرب تهیه شده در منزل مصرف کنید.
-همراه غذا از انواع سبزیجات خام و پخته استفاده کنید. به این ترتیب هم از مواد مفید آنها استفاده خواهید کرد، هم با پر شدن معده زودتر احساس سیری خواهید کرد.
- استفاده از لبنیات، علاوه بر کمک به رشد و سلامتی، به تنظیم سوخت و ساز سلول‌های چربی و کنترل وزن کمک می‌کند.
- همیشه میان وعده‌های غذایی سالم و آماده مصرف (مانند میوه، سبزی، کشک سالم و ...)در اختیار داشته باشید تا با احساس گرسنگی مجبور نشوید به مواد غذایی مضر رو آورید.
- به جای استفاده از غذاهای سرخ شده در روغن، از غذاهایی که به روش‌های سالم‌تر تهیه شده‌اند، استفاده کنید.
- تند غذا خوردن و مصرف مواد غذایی در حین تماشای تلویزیون باعث بروز اضافه وزن می‌شود.
- به یاد داشته باشید غذا خوردن در یک زمان و یک مکان به کاهش اشتهای کاذب کمک می‌کند.
- از هر فرصتی برای فعالیت جسمی استفاده کنید تا بتوانید روی هم رفته روزانه 30 تا 60 دقیقه تحرک کافی داشته باشید. این مدت زمان را در 4 - 3 نوبت 20 - 10 دقیقه‌ای تقسیم کنید.
- حداکثر مدت مجاز برای سرگرمی‌های بی‌تحرک مانند تماشای تلویزیون و سرگرمی‌های رایانه‌ای، 2 ساعت در شبانه‌روز است. با کم کردن طول مدت بی‌تحرکی به خواب ناکافی، دیر وقت و نامنظم باعث بروز اضافه وزن می‌شود. شب‌ها زودتر بخوابید و صبح‌ها زودتر بیدار شوید تا هم سوخت و ساز بدنتان تنظیم شود، هم فرصت کافی برای صرف صبحانه داشته باشید.
- در زمان بروز هر گونه تنش عصبی، به جای رو آوردن به غذا، چند نفس عمیق بکشید و یکی دو لیوان آب بنوشید.
- در رسیدن به وزن مطلوب شکیبا باشید، مقادیر جزئی کاهش وزن و حتی ثابت نگه داشتن وزن نوعی موفقیت است که در درازمدت شما را به وزن مطلوب خواهد رساند. کاهش وزن‌های سریع تا مدت کوتاهی پایدار می‌مانند و در بسیاری موارد چون فرد قادر به ادامه رژیم‌های غذایی خیلی محدود نیست، به سرعت وزن از دست رفته را باز می‌یابد و حتی چاق‌تر از قبل می‌شود. از کند بودن سرعت کاهش وزن خود دلسرد نشوید و اطمینان داشته باشید تداوم الگوهای درست تغذیه و فعالیت جسمی، شما را به وزن مطلوب خواهد رساند.
